Siumumiit aalisarneq pillugu inatsisissaq inuiaqatigiinnut tamanut minnerusumik annerusumillu kalluaallunilu attuumassuteqarluinnartoq ilisimaareqqissaarlutigu Inatsisartuni suliarinerani peqqissaartumik isummersoqataaffigalugu suleqataaffigissavarput, pisarnitsitut.
Siullermik Siumumiit pingaartilluinnarparput Kalaallit Nunaanni aalisakkanik isumalluutit tamakkiisumik inuiaqatigiit ataatsimut pigigaat.Tamannalu Inatsisissap matuma akuersissutigineratingut aalisakkanut aningaarsarsiutigisatsinnut tamanut atuutsilerlugu aalajangersaavigalugu naqissusissagipput Siumumi pingaartilluinnarparput.
Aammalu tamatumunnga peqatigitillugu kalaallinut annertunerpaamik iluanaarutaanissaa qulakkeerneqassasoq peqatigisaanillu aalisarnermik inuussutissarsiummi tunngaviusumik piumasaqaatit ataqatigiissut patajaattullu pilersinneqarnissaat.
Siumumi pingaartitarilluinnarparput, immami pisuussutitta nunatsinnut aningaasarsiutigineqarnerulernissaat aqqutissiuutissallugu suliassatsinnut avaqqunneqarsinnaanani ilaalluinnartoq qitiulluinnartorlu. Tamanna Aalisarneq pillugu Ataatsimiititaliarsuup annerusumik saqqummiussiffiginngilaa. Aalisarneq iluaqutsiullugu aningaasarsiornitta uatsinnut kalaallinut aningaasarsiornikkut iluaqutaanerujartuinnartumik ingerlatsiffiunissaa aqqutissiuutissallugu pingaaruteqarpoq piffissanngorlunilu Aalisarnermut inatsisip aaqqiiviginissaa, NUNARPUT INUILU PILLUGIT.
Inatsisissaq manna ippassaq sapaatip akunnerata siuliani imaluunniit ukioq kingulleq aatsaat eqqartorneqalinngilaq. Tassami ukiut kingulliit arlalissuit aalisarnermik soqutigisaqartut kattuffiillu minnerunngitsumik inuiaqatigiit kissaatigilluinnarpaat inatsit nutarsartariaqartoq. Taamaattumik taamatut kissaateqarneq naalaarlugu 2018-mi Aalisarnermut Inatsisiliornissamut tunngatillugu inuiaqatigiinnut aalisartunullu sunniutigisinnaasai qulaajarneqaqqullungit Ataatsimiititaliarsuarmik pilersitsisoqarpoq. Oqallinnerparujussuit ataatsimiinnerparujussuillu ingerlanneqartareernikuupput. Taamatut aallarniisinnarluta Aalisarnermut Inatsisissamut Siumumiik oqaaseqaatigiumasavut saqqummiutissavavut.
Aallarniutigalugu Ataatsimiititaliarsuup innersuusutigisaa Inatsimmi suliaqarnermi inuusuttut immikkut isigalungit periarfissaarunnissaannik oqariartuutiginikuusaa akuersaanngilluinnaripput oqaatigerusupparput. Siumumiillu inuusuttut aalisarnermut pularusuttut periarfissaqartuarnissaannik siunnerfeqarneq iluarisimaarluinnaratsingu.
Siunnersuut aqutsiveqarfinni Qeqertarsuup Tunuani, Uummannami Upernavimmilu (sumiiffik 47) umiatsiamik 6 meter ataallugu angissusilinnut sinerissap qanittuani qaleralinniarnermi PNNP (Pisassiissutinik Niuerutigineqarsinnaasunik Nammineq Pigisanik) atorlugu aalisarsinnaanermut periarfissiisoqassaaq.
Siunnersuutigineqarpoq umiatsiaararsorluni aalisarnermik ingerlatsisoq namminerluinnaq piumassutsini tunngavigalugu PNNP-mut tassa pisassaqarluni (pisassiissutit nammineq pigisat) aalisarnissamut ikaarsaariarnissamut kissaateqartoq periarfissinneqassasoq. Pisassiissutinit pigisat ukiuni kingullerni tallimani pisarfiusuni ukiut pingasut pisaqarnerpaaffiusut aallaavigalugit naatsorsorneqassapput. Sumiiffik 47-mik immikkoortiterineq pisariaqartitsineq malillugu nalunaarummik allanngortitsinikkut aalisarsinnaanermut akuersissuteqarfiusunut aqutsiveqarfinnullu pingasunut atuutilersinneqassaaq.
Siunnersuutigineqarpoq pisassiissutiniit pigisat Kalaallit Nunaanni Tunumi Kitaanilu avataasiorluni qaleralinniarnermi aamma sinerissap qanittuani saattuarniarnermi atuutilersinneqassasut, aamma PNNP aalisagaqatigiinnut allanut atuutilersinneqarsinnaaneranik periarfissiisoqassasoq.
Raajarniarneq pillugu siunnersuutigineqarpoq assigiimmik atugassaqartitsineq atuutilersinneqassasoq, taamaalilluni raajarniartut periarfissamik tamassuminnga atuerusullutik namminneq aalajangissavaat.
Sinerissap qanittuani raajarniarnermik illersuinerup ilaatut maannakkut sinerissap qanittuani aalisariutinit aalisariutinut avataasiortunut tunisinissaq inerteqqutaassaaq. Aammalu piginnittuunerup 20 %-mut apparneratingut malitsigisaanik sinerissap qanittuani raajerniat avataasiortutuulli pisassat ilaasa toqqaannaq avammut niuerutigeqarsinnaasunngortinnerisingut aningaasarsiorsinnaanerulersitsinissaq anguniarneqartoq nuannaarutigaarput.Taamatummi aaqqiinissamik kissaateqarneq piffissami sivisuumi aaqqeqqullugu utaqqineqarpoq.
Pisassiissutit pigisat piffissamut killiligaanngitsut atuuttut piffissamut killiligaassasut siunnersuutigineqarpoq, ukiut qulit.
Siunnersuutigineqarpoq pisassiissutit pigisat tamarmiusut 85 % atuisussaatitsisoqassasoq. Ukiup tullianut nuunneqarsinnaasut annerpaamik 15 %-ussapput, ukiumut pisassiissutinik annerpaamik 8 %-nik tunisisinnaaneq ilanngullugu. Taassuma ataatsimiititaliami nalilersuiffiginissaa kissaatigaarput.
Taamaalilluni ingerlatsisut ukiumut pisassiissutinik nammineq ukiumiit ukiumut atuisanngitsut imaluunniit ukiumut pisassiissutinik annertuunik nuussisartut taamaaliorsinnaajunnaassallutik.
Ingerlatseqatigiiffiit namminersortut 20 % inuillu taakku qanigisaat ilanngullugit, 12,5%. Qalerallit sinerissap qanittuani 2,5 %, saattuarniarnermi 17 %. Ilanngullugu siunnersuutigineqarpoq raajarniarneq avataasiorlunilu qaleralinniarneq ataatsimoortillugit 20 %.
Pisassiissutit qaffasinnerpaaffissaannik nutaanik atuutilersitsinermut piffissaq ikaarsaariarfik eqqarsaatigalugu siunnersuutigineqarpoq ukiut qulit atuutilersinneqassasut.
Siumumiit maluginiarparput Inatsisissatut siunnersuummit tusarniutaaqqaartumiit tusarniaanermi akissutit toqqammavingalungit Inatsisissatut siunnersuut allannguinertaqartoq.
Tamannalu iluarisimaaratsingu oqaatigerusupparput.
Siumumiit iluarisimaarparput nunatta aningaasarsiornikkut nappataata aalisarnerup suli aningaasarsiutaanerulernissaa siunnerfigalugu, siunissamilu atungarissaarnerup attattuarnissaanik siunnerfeqartumik aaqqissuusileratta.
Aalisarneq ullumikkornit annertunerusumik aningaasarsiutigilissagutsingu, aammalu siunissami aalisarnermik inuussutissarsiuteqarnerup soqutiginartuujuarnissaanik qularnaarinnissagutta inuusuttullu aalisarnermut, sinerissap qanittuani avataaniluunniit aalisartuni inuit pisariaqartitavut atorfissaqartitavullu amingaatigiligassavut ikinnerpaatissagutsingit arlalitsingut iliuuseqartariaqarnerput avaqqussinnaanngilarput.
Inuusuttut aalisartunngorusuttut aaqqiiffigalungit aalisarnermut pulanissaanik periarfissiissutit immikkut ittut atuutsittariaqarpavut. Sinerissap qanittuani avataasiutiniluunniit aalisartut amingaatigilersinnaasavut annikinnerpaaffianiitissagutsingit. Ilinniartitsinerit aallartisartariaqarpavut, ingerlareersullu qanoq iliorluta amerlanerusunik ilinniartoqalersissinnaanerivut eqqartuiffigisariaqarparput.
Massakkumut aalisarnermut ilinniarfioreersut ilinniartunit amerlanerusunik ilinniartoqarsinnaanerat annertusaaffigisariaqarparput. Taamatullu iliuuseqassagutta aalisartitseqatigiiffiit ilinniartitsinernik ingerlatsereersut ullumikkornit annerusumik suleqatiginerusariaqarpavut.
Aammalu aalisartut qaqittagaasa qanoq iliornikkut nalittorsaaffigisinnaaneri nunami suliffissuit peqatigalungit siunnerfiit suut tunaartarissanerivut tulleriiaartariaqarpavut.
Aningaasarsiornikkullu aalisarnermut aningaasarsiornittalu qaffasissumik ilinniagaqarsinnaanerup periarfissanngornissaa nukinnguullugu aalluttariaqarparput. Nunatummi Naalagaaffinngorutta ullumikkut nalittorsaanermut aalisarnerullu aningaasarsiutaanerulernissaanut ilinniarfiusinnaasut ilanngullugit amingaatigaagut.
Ilaatingut soorlu ilisimatusarfiit.
Aalisarnermut inatsisissatut siunnersuut ataatsimut isigalugu arlalippassuartigut sungiutiinnarlugu ingerlatsisimanitsinnut illuatungiliillunilu unitsitsiartulertussaassaaq. Kalaallit aalisartut piumasut nunarsuarmi niuerfinnut appakaanissaat periarfissiissutigineqarnerulluni ammaaneqassaaq. Sinerissap qanittuani aalisartoq ima inissisimajunnaassaaq, suliffeqarfiit allat iluaqutiginiagassaanik naleqarnerulersitassaanillu nunamut tunisiartuinnartartussatut. Nammineq niuernermik tamakkiisumik ingerlatsisinnaanngornissaa periarfissaalissaaq, piumagaanni.
Siumumiit upperaarput aalisartut nutaaliornissaminnut piumassuseqartut, taamaammallu aningaasarsiornermikkut ilorraap tungaanut patajaatsumik aallarsinnaassasut qularutiginngilluinnarparput.
Ullumikkut aningaaseriviit sinerissap qanittuanut aalisartorpassuarnut aningaasalersuinissaminnut mattusseqqasutut inissisimapput, taamaattumillu aalisartut suliffeqarfinnut pituttorlutik inuussutissarsiutiminnik ingerlatsiniarsarilersimasut ikigisassaanngitsut ilisimavagut. Aningaasarsiornikkut, minnerunngitsumillu pisassatigut patajaatsumik inissittoqarpat, Siumup qularutiginngilaa ineriartorneq annertooq aallartissasoq, siumut ingerlaneq aallartissasoq.
Sinerissap qanittuani aalisartut ilanngullutik kiffaanngissuseqarnermik isaassiffigineqassapput, piumasullu sumorsuaq angusaqarlutik pisinnaasut Siumumiit upperaarput, aamma nunatta aningaasarsiorneranut annertuumik iluaqutigineqarnerulersinnaanerat ilanngullugu.
Qanga aaqqissuussisimaneq – arlalippassuartigullu sinerissap qanittuani aalisartunut kiffaanngissusiiaasutut ilusiligaalluni aaqqissuussisimaneq – inatsisissatut siunnersuut una aqqutigalugu qaangeriartorneqalersinnaavoq. Kalaaleq aalisartoq taamaallaat aalisariartoriarluni pisaminik nunamut tunisiartuinnartartussatut isigineqassanngilaq. Allatuulli ineriartornissamut periarfissaqarluarluni inissisimassasoq Siumup pingaartippaa, aamma nakimaalluni unammillernissani ilanngullugu – soorunami.
Avataasiortut eqqarsaatigissagaanni pisassanut agguaaseriaasiusimasoq inatsisissatut siunnersuummi allanngortinneqassasoq siunnersuutigineqarpoq. Amerlanerit aalisarfiusumut peqataalersinnaanissat aqqutissiuunneqassaaq, aamma sinerissap qanittuani aalisarneq assigalugu ikaarsaariarnissamut naammattumik piffissaliisoqartoq Siumut isumaqarpoq. Minnerunngitsumik pisuussutit Kalaallit inuiaat pigigaat inatsimmittaaq naqissuserneqassaaq, inissaminiimmat.
Royal Greenlandimut tunngatillugu ikaarsaariarnermi immikkut ittumik aaqqissuussisoqassasoq Siumut isumaqarpoq. Taamak inissisimanitsinnut pissutaasut annersaraat, suliffeqarfik sinerissap qanittuani tunitsivinnik ikinngitsunik ingerlatsissasoq inuiaqatigiittut pisussaaffilersimagatsigu. Taakkulu taarsiullugu allanit ingerlanneqalersimanngippata, pingaartumik sinerissap qanittuani aalisartut ikaarsaariarnermi inissinnerlussasut qularutissaanngilaq.
Taamaattoq Siumup neriuutigaa, aalisartut aningaasarsiornikkut inuussutissarsiutiminnillu ineriartortitsinissaminnut periarfissinneqarsimanertik malillugu tunitsivinnik amerlanerusunik ingerlatsisunngorsinnaassasuttaaq.
Siumumiit pinngitsoorumanngilagut oqaatigissallugu, inuit oqaloqatigiittarfii atorlugit inuiaqatigiit oqalliseqataasimaneranut annertuumik qujassuteqarfigissallugit. Taamaattoq uggornarpoq tunngavilersuutit silaannarmit tiguinnakkat atorlugit sunniiniartut amerlasimammata, aamma inuit eqqortuunngitsunik tunngavilersortunit sunnerneqartarsimasut maluginiaratsigu. Pisullu tupinnanngillat, tassami soqutigisat annertuut imaanaanngitsullu pineqarmata. Siumumiillu uggornartinnerpaasimasarput unaavoq, Kattuffiit ajoraluartumik ataatsimoorfeqarsinnaagaluarnerat pinngitsoortinneqarmat.
Siumumimi inuiaqatigiit ataatsimoorfissaqarnissaat siunertaralugu, susassaqartullu sapinngisamik suleqatiginiarsaralugit, inatsisissaq una partiittut akisussaaffeqartutut piareersaaqataaffigisimavarput. Siumullu naliliinera naapertorlugu inatsisissatut siunnersuut pissusissamisut ilusinikkiartorpoq.
Nalunngilarput suli naleqqussarneqarnissaa pisariaqassasoq. Suliassarlu tamanna qularutiginngilarput ataatsimiititaliami suliaqartussat nalunngilluassagaat.
Siumumiit kaammattuutigaarput Inatsisissaq akuerineqarsimalerpat, Inatsimmut Nalunaarutit attuumassuteqartut naleqqussaaffigineqassasut. Assersuutigalugu Akuersissuteqartarnermut Nalunaarut aammalu Aqumiut pillugit Nalunaarut.
Taamak Siumumiit oqaaseqarluta inatsisissatut siunnersuut Aalisarnermut, Piniarnermut Nunalerinermullu Ataatsimiititaliamut ingerlateqqipparput, sulilluarnissaanillu kissaallugit.
Inuiaqatigiinnilu ukiorpassuarni inatsisissap piareersarneqarneranut peqataasimasunut tamanut qamannga pisumik qujavugut.
Karl Tobiassen
Siumut