All.: Kim Kielsen, Inatsisartunut ilaasortaq
Qaammatit pingasut matuma siorna qinersisoqareersoq aammalu ukiut qulingajaat ersisaarereerluni IA-p qineqqusaarnermi putusaarisimanini ersersippaa. Kuannersuit akerlilersorneranni avatangiisit inuillu pineqanngillat, kisiannili sorsunnerup nillertup nalaaniit eqqarsartaaseq pineqarluni.
Aatsitassarsiorfiit raadiup qinngornerinik akullit navianarpat imaluunniit aatsitassat isumannaatsumik pii-arneqarsinnaappat? Apeqqut taanna IA-p Siumullu akornanni 2013-imi qinersinissaq sioqqullugu avissaarussutaavoq.
IA oqarpoq raadiup qinngorneranik pujoralaat nunatta najugarineqarsinnaajunnaartissagaat. IA-miit aam-ma oqariartuutigineqarpoq sumiluunniit piniartoqarsinnaasoqarnavianngitsoq imaluunniit aalisartoqarsinnaasoqarnavianngitsoq. IA-p tungaaniit qasseeriarluni raadiup qinngorneranik akulinnik aatsitassanik isumannaatsumik piiaasoqarsinnaanngilluinnartoq oqariartuutigineqartarpoq.
Taamatut ersisaarineq ukiut qulingajaat ingerlanneqarpoq.
Maannakkut IA pissaanermik tigummiarpoq, aamma qaammatit pingasut matuma siorna qinersisoqariillartoq IA paasisoortippoq. IA-miit attueqqusinngilluinnarluni siunnersuummi raadiup qinngornerinik akullit aatsitassat ulorianarunnaariasaarput – tassami uranimik akoq kisimi aalajangiisunngorami.
Qaqqatsinni raadiup qinngorneranik akulinnik saffiugassarpassuarnik peqarpoq. Uran kisiartaanngilaq ima-luunniit akulikinnersaanani. Raadiup qinngorneranik akulinnik saffiugassaqarpoq soorlu thorium, plutonium aamma radon. Taakku inunnut avatangiisimullu uranituut innarliisinnaatigipput, IA-miilli taamatut raadiup qinngornerinik taamatut akulinnik saffiugassat piiarneqarnissaat inerteqqutiginiarneqanngilaq – kissaati-giinnarneqarpoq tuniniarneqartannginnissaat.
Taamasilluni IA imminut paasisoortippoq. Sivisuumik ersisaaraluni sunniiniarneq innuttaasutsinnik aammalu avatangiisitsinnik illersuiniarnermik toqqammaveqarsimanngilaq. Immaqa oqartoqarsinnaavoq soorunami taamaattoqanngitsoq, tassami avatangiisit pillugit inatsisinni illersorneqareeramik.
Akerlianik ersarissivoq IA-p ersisaarilluni sunniiniarnera qangaaniit eqqarsartaatsimik pigiliussititsiniarneruvoq. IA-p inatsisissatut siunnersuutaani tusarniaassutigineqartumi erserpoq IA 1970-ikkunni atomip nukinganut akerliuneq suli attanniarneqartoq, aammalu ullumikkut silaannaap allanngoriartorneranut akiui-niarnermut tunnganani aammalu nunatta aningaasarsiornikkut kiffaanngissuseqalernissaanut pingaartitsinermik takutitsinani.
IA-p anguniakkamik timitalernissaanut upperisarsiungaaramik allanik soqutigisaarullutik nunatta aningaasatigut ineriartortinneqarnissaanut periarfissat pilliutiginiarneqarput. IA-p siunnersuutaatut uranimik akugititassatut killiliussaq annikitsuarannguaq piviusunngortinneqassappat, taava aatsitassarsiornermi aningaasalersorniarneqartut nalorninartorsiortinneqarujussualissapput, tassami apeqqutit akineqanngitsut puttallartut amerlasuut erserput. Taavami ingerlatseqatigiiffiit uramik akulinnik piiaanianngippata, taava saffiugassat akullit imminiiginnarneqartalissappat pinngortitamut? Taavami saffiugassat uranimik akullit IA-p killissarititaaniit appasinnerusumik akoqartut, saffiugassanut allanut akulerusimasut naammattoorneqarpata, taava uranimik annertuumik akulinnik sinnikunik perlukoqarpat taakku suneqassappat? Aatsitassanik piiaaffimmik ammaasoqarpat qaarsumilu piiaasoqalernerani, IA-p killissarititaa qaangerlugu, uranimik annertuumik akulimmik naammattuisoqarluni susoqassava? Aatsitassarsiorfik taava matuneqassava?
IA-p inatsisissatut siunnersuutaani allaat radiup qinngorneranik akulinnik saffiugassanik piiaasoqarnissaanut inerteqquteqarneq, killilersugaanngitsumik piginnaatitsissutigerusunneqarpoq, apeqqutaatinnagu piginneqatigiiffik akuerineqarsimagaluartoq piumagaluarpat piumanngikkaluarpalluunniit.
Taamatut piumasaqaatitalimmik aatsitassarsiorniarluni misissuinissamut piareersaanissamulluunniit aningaasaliisoqarnissaa kissaatigineqassava? Taamatut piumasaqaateqalernermi pimoorussilluni aningaasaliiniartut tamarmik tatamisinneqassappat, taamaasilluni nunarput pimoorussinngitsunit unneqqarippallaanngitsunillu kisimi suliffigineqalerluni, tassami tamakku aatsitassarsiortut akornanni ajoraluartumik aamma nassaassaasarmata?
Inuit avatangiisillu illersorneqarnerat qulakkeerniarlugu sakkortuumik avatangiisitigut inatsisitta aalajangiusimanissaat Siumumiit attapparput. Aatsitassanik piiaaneq, illersorneqarsinnaasumik ingerlanneqarsinnaappat, mattukkusinngilarput. Nunatsinni kulturitsinnilu pinngortitamut sakkortuumik attaveqarpugut – partiittalu oqaluttuarisaanerani piniartut aalisartullu atugaasa illersorneqarnissaat qitiutilluinnarparput. Tamatuma aamma kinguneranik avatangiisinut inatsisit ilumut sukanganersut pillugit oqaluuserineqarnissaat ammaffigiuaannarparput.
Inatsimmi pinngortitap illersorneqarnissaa kisimi pineqanngilaq. Inatsimmimi aamma qulakkeerniarneqarmat nunani tamalaani oqartussaniit uranip qanimut malinnaaffigineqarnissaa, taamaasilluta uran nunatsinni piiarneqartoq toqqorsimaneqarneqarneralu sakkortuumik nakkutigineqarnissaa qulakkeerusukkatsigu.
Siuttuuffigisannik Siumumi sammivipput ersarissuujuarsimavoq. Qanorluunniit IA-p innuttaasut ersisaarniartigigaluarpagit, nunatta ineriartortinneqarnissaa pingaartittuarsimavarput aammalu ilisimasat toqqammavigalugit aalajangiisoqarnissaa malartaasissutigiuarsimallugu.
Taamaattumik pakatsinarpoq paasillugu nunatta ineriartortinnissaa pinnagu IA-p eqqarsartaatsiminik sallinngortitsinera.